جریان صدر دوم در عراق (فراز و فرود یک جریان دینی در عراق)/عبدالوهاب فراتی

تحولات سیاسی و اجتماعی عراق در دو دهه پایانی حکومت حزب بعث، شاهد ظهور جریان‌های مذهبی-سیاسی متعددی بود که هر یک به نحوی در شکل‌دهی به ساختار قدرت و گفتمان عمومی این کشور تأثیرگذار بودند. در این میان، جریان موسوم به «صدر دوم» که حول محور شخصیت سید محمد صادق صدر شکل گرفت، به عنوان یکی از اثرگذارترین جنبش‌های اجتماعی شیعه در نجف اشرف، نقشی بی‌بدیل در بسیج توده‌ها و احیای هویت مذهبی در شرایط خفقان سیاسی ایفا نمود. این جریان، با تکیه بر رویکردی پویا و مردمی، نه تنها در تقابل با گفتمان سنتی حوزه نجف قرار گرفت، بلکه با ایجاد نهادهای دینی-اجتماعی نظیر «نماز جمعه»، «محاکم شرعی» و «مدارس علوم دینی»، چالش‌های متعددی را پیش روی رژیم صدام حسین قرار داد. مقاله حاضر با هدف واکاوی ابعاد مختلف شکل‌گیری، تکامل و افول جریان صدر دوم، به بررسی سیر تحولات این جنبش از آغاز مرجعیت صدر در سال ۱۹۹۴ تا شهادت وی در ۱۹۹۹ و همچنین پیامدهای آن در سال‌های پس از سقوط صدام می‌پردازد. پرسش اصلی این پژوهش آن است که جریان صدر دوم چگونه و تحت چه شرایطی توانست در فضای بسته سیاسی عراق، به یک نیروی اجتماعی اثرگذار تبدیل شود و چه عواملی به تداوم یا افول آن پس از شهادت بنیان‌گذارش انجامید؟ در این راستا، با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به اسناد تاریخی و منابع دست اول، به بررسی نقش صدر در ایجاد گسست از سنت‌های حوزوی نجف، تعامل پیچیده با رژیم بعث و همچنین تأثیرگذاری بر تحولات اجتماعی شیعیان عراق پرداخته می‌شود.